•భారత దేశంలో మొత్తం 3 నదీ వ్యవస్థలు కలవు .
1)హిమాలయ నదీ వ్యవస్థ
2)ద్వీపకల్ప నదీ వ్యవస్థ
3)అంతర్భూభాగ నదీ వ్యవస్థ హిమాలయ నదీ వ్యవస్థ
•ఇవి యవన నదులు .వీటిని నాలుగు రకాలుగా విభజించవచ్చు .
•హిమాలయాలు ఏర్పడక ముందు ఉద్భవించిన నదులు పూర్వ వర్తిత లేదా పూర్వ హిమాలయ నదులు అంటారు .
సింధూ, బ్రహ్మపుత్ర ,అలకనంద ,గండక్ ,కోసీ, అరుణ
•హిమాలయాలు ఆవిర్భవించిన తర్వాత ఉద్భవించిన నదులను అంతర్వర్తిత నదులు అంటారు .
హిమాద్రి నదులు - గంగా, గండక్,తీస్థా ,కాళీ
హిమాచల్ నదులు - రావి,బియాస్ ,జీలం,చీనాబ్
శివాలిక్ నదులు- ఇండస్,సోలానీ
సింధూ నది
•టిబెట్ లోని గర్తాంగ్ చూ అనే హిమనీనదం లో జన్మిస్తుంది ఇది మానస సరోవరం కి సమీపంలో ఉన్నది .
•టిబెట్,భారతదేశం ,పాకిస్థాన్ గుండా 2280 కి.మీ.ప్రయాణించి కరాచీ వద్ద అరేబియా సముద్రంలో కలుస్తుంది .
•భారత దేశంలో సింధూ నది పొడవు 709 కి.మీ
•ఈ నది భారత దేశంలోని జమ్మూ కాశ్మీర్ లో మాత్రమే ప్రవహిస్తుంది
•భారత దేశంలోకి దాంచోక్ అనే చోట ప్రవేశిస్తుంది .
•సింధూ నది లో కుడివైపు నుండీ కలిసే ఉపనదులు - జస్కార్,డ్రాన్,ఫియోక్,షిగర్ ,గిల్గిత్ ,హూంజా తోచీ
•సింధూ నదిలో ఎడమవైపునుండి కలిసే ఉపనదులు - జీలం,చీనాబ్,రావి,బీయాస్ ,సట్లేజ్
జీలం :-
•మొత్తం పొడవు 725 కి.మీ
•దీని ప్రాచీన నామం వితస్థ పిర్ పంజల్ లోని వెరినాగ్ వద్ద జన్మిస్తుంది .
•ఇండియా పాకిస్థాన్ సరిహద్దుగా ప్రవహిస్తుంది .
•భారతదేశంలో తక్కువ ప్రయాణించే ఉపనది .
•ఊలర్ సరస్సుని ఏర్పరుస్తుంది .
చీనాబ్ :-
•హిమాచల్ ప్రదేశ్ లో బార్లాప్ చలా కనుమ వద్ద కలుస్తుంది.
•అత్యధిక నీటిని తీసుకొచ్చే సింధూ ఉపనది .
•నది మొత్తం పొడవు 1800 కి.మీ.భారత దేశంలో 1180 కి.మీ ప్రయాణిస్తుంది .
రావి:-
•రోహ్ తంగ్ కనుమవద్ద జన్మించినది .
•మొత్తం పొడవు 725 కి.మీ.
•లాహోర్ నగరం ఈ నది తీరాన కలదు
సట్లెజ్:-
•ఇది రాకాస్ సరస్సు వద్ద జన్మిస్తుంది .
•మొత్తం పొడవు 1450 కి.మీ. భారత దేశంలో దీని పొడవు 1050 కి.మీ.
•సింధూ నది ఉపనదులలో భారతదేశానికి ఎక్కువగా ఉపయోగపడుతున్నది .
బియాస్ :-
•రోహతంగ్ కనుమ వద్ద గల బియాస్ కుండ్ వద్ద జన్మించి పాంగ్ వద్ద మైదానంలోకి ప్రవేశిస్తుంది.
•ఇది పూర్తిగా భారతదేశంలో ఉన్న ఉపనది .
•దీని మొత్తం పొడవు 465 కి.మీ. సింధూ నది ఉపనదులలో చిన్నది .
బ్రహ్మపుత్ర
•ఇది టిబెట్ లోని కైలాస శ్రేణి లోని మానస సరోవరం సమీపంలో షం యంగ్ డంగ్ అనే హిమనీ నదం నుంచి జన్మిస్తుంది .
•మొత్తం పొడవు 2900 కి.మీ. భారత దేశంలో 885 కి.మీ. గంగా బ్రహ్మపుత్రలు సం యుక్తంగా ప్రపంచంలోనే అతిపెద్ద డెల్టాను ఏర్పరుస్తున్నాయి .
•అస్సాంలో బ్రహపుత్ర నదిలో ప్రపంచంలో అతి పెద్ద నదీ ఆధార దీవి మజూలీ కలదు .
•ఇది సింధూ నదికి వ్యతిరేక దిశలో ప్రయాణిస్తుంది .
•అసోం లో భయంకరమైన వరదలు ఈ నది ద్వారానే సంభవించుట వలన దీనిని అస్సాం దుఃఖ దాయిని అంటారు .
•పురుషుని పేరుతో వ్యవహరించబడుతున్న ఏకైక నది .
•భారతదేశంలో నీటి పరిమాణంలో పెద్ద నది - బ్రహ్మపుత్ర
•భారతదేశంలో అతి పెద్ద నది -గంగా
•గంగా ,బ్రహ్మపుత్రలు కలిసి ప్రపంచంలోనే అతిపెద్ద డెల్టాను సుందర్బన్స్ ను ఏర్పరుస్తున్నాయి .
గంగానది:-
•గంగానది అలకనందా,భగీరదీ అనే నదుల కలయిక వలన ఏర్పడుతుంది .
•అలకనంద ఉత్తరాఖండ్ లోని అలకాపురి నందు ,భగీరధి గంగోత్రి నందు జన్మించి దేవ ప్రయాగ వద్ద కలుసు కోని గంగా గా మారుతాయి .
•గంగా బరహ్మపుత్రలు కలుసుకునే చోటు -గెలుండో బంగ్లాదేశ్
•దీని మొత్తం 2525 కి.మీ. మనదేశంలో 2415 కి.మీ. ప్రయాణిస్తుంది .
•గంగ యొక్క ఉపనదులు
దక్షిణ దిశగా ప్రవహిస్తూ గంగకు ఉత్తరంలో కలిసే నదులు -గండక్ ,గాగ్రా ,కాళీ, కోసీ,
ఉత్తర దిశగా ప్రవహిస్తూ గంగకు దక్షిణంగా కలిసే నదులు - యమున,చంబల్ , బెట్వా, కెన్,సోన్,దామోదర్,ట్రాన్స్,సింధూ
యమున
•ఇది యమునోత్రి హిమానీ నదం వద్ద జన్మిస్తుంది .
•ఉత్తర ప్రదేశ్ లోని అలహాబాద్ వద్ద ప్రయాగ వద్ద గంగా నదిలో కలుస్తుంది .
•భారతదేశంలో అతి పొడవైన ఉపనది యమున 1376 కి.మీ
•ఉత్తరాఖండ్ ,ఉత్తరప్రదేశ్ , హర్యానా, ఢిల్లీ రాష్ట్రాల గుండా ప్రవహిస్తుంది .
•4 సం|| ఒకసారి కుంభమేళా ,12 సంవత్సరాలకి ఒకసారి మహా కుంభమేళా జరిగే ప్రదేశాలు -నాశిక్ ,ఉజ్జయని ,హరిద్వార్ ,అలహాబాద్
చంబల్
•మధ్య ప్రదేశ్ లోని మౌ అనే చోట జన్మిస్తుంది .
•యమున లో కలుస్తుంది .
•మధ్య ప్రదేశ్ ,రాజస్థాన్,ఉత్తర ప్రదేశ్ ,రాష్ట్రాలగుండా ఉత్తర దిశలో ప్రవహిస్తుంది .
•బెట్వా మధ్యప్రదేశ్ గ్వాలియర్ సమీపంలోని కైమూర్ కొండలలో జన్మిస్తుంది .
దామోదర్
•ఇది చోటా నాగపూర్ పీఠభూమిలో జన్మించి హుగ్లీ నదిలో కలియును .
•దీనిని బెంగాల్ దుఖః దాయని అంటారు .
కోసీ :-
• నేపాల్,టిబెట్ ,సిక్కిం సరిహద్దులలో జన్మిస్తుంది .
•ఇది కాంచన గంగ శిఖరాన్ని తాకుతూ ప్రవహిస్తుంది .
•దీని వరదల వలన దీనిని బీహార్ దుఖః దాయిని అంటారు .
గంగానది ప్రత్యేకతలు
•భారతదేశంలో పొడవైన నది .
•మనదేశపు జాతీయ నది
•భారతదేశంలో అత్యంత కాలుష్యమైన నది .
ద్వీపకల్ప నదీ వ్యవస్థ:-
•ఈ నదులు అంతర వర్ణిత రకానికి చెందినవి .హిమాలయ నదుల కంటే ఎక్కువ వయస్సు కలవు .
•నదులపై జలపాతాలు అధికం ,నౌకాయానానికి అనుకూలం కాదు తూర్పుకి ప్రవహించే నదులు
గోదావరి
•ద్వీపకల్ప నదులలో అతి పెద్దది .
•మహారాష్ట్రలోని నాసిక్ జిల్లాలో జన్మిస్తుంది .
•దీని మొత్తం పొడవు 1465 కి.మీ .
•ఆంధ్రా,తెలంగాణలలో 770 కి.మీ ప్రయాణిస్తుంది .
•సముద్రంలో కలిసే ముందు 7 పాయలుగా విడిపోతుంది.
వశిష్ట
వైనతేయ
గౌతమి
కౌశిక
ఆత్రేయ
తుల్య
భరద్వాజ
•గౌతమి, వశిష్ట ల మధ్య గల ప్రాంతాన్ని కోనసీమ అంటారు .
•గోదావరి ఉపనదులు -మంజీరా,ప్రవరమూల,కిన్నెరసాని ,ప్రాణహిత,పెంగంగా,ఇంద్రావతి ,శబరి ,సీలేరు
కృష్ణా :-
•ద్వీపకల్ప నదులలో రెండవ పెద్ద నది.•పశ్చిమ కనుమలలోని మహాబలేశ్వర్ వద్ద జన్మిస్తుంది .
•దీని మొత్తం పొడవు 1400 కి.మీ .ఇది మహారాష్ట్ర ,కర్ణాటక,తెలంగాణ ,ఆంధ్రప్రదేశ్ ల గుండా ప్రవహిస్తుంది .
•కృష్ణానది విజయవాడకు 65 కి.మీ దిగువన పులిగడ్డ వద్ద రెండు పాయలుగా చీలుతుంది .
•ఈ పాయల మధ్య గల ప్రాంతమే కోనసీమ
•వివాదాస్పద ఆల్మట్టి డ్యాం కర్ణాటకలో కలదు .
•కృష్ణానదికి తుంగభద్ర ఒక ముఖ్యమైన ఉపనది
•కృష్ణానదిని శిల్పుల నది అని పిలుస్తారు .
మహానది :-
•ఇది చత్తీస్ ఘడ్ లోని దండకారణ్యంలో సిహహ వద్ద జన్మిస్తుంది
•దీని మొత్తం పొడవు 877 కి.మీ
•దీని ముఖ్య ఉపనదులు - హిప్,మండ్,హసుడో ,షియోనాథ్ ,
కావేరీ:-
•కర్ణాటక లోని కూర్గు జిల్లాలోని బ్రహ్మగిరి పర్వతాలలో తలైకావెరీ వద్ద జన్మిస్తుంది .
•మొత్తం పొడవు 805 కి.మీ .
•భారత దేశం నదులలో 90% నుంచి 95% నది నీటిని వినియొగించబడుతున్న ఏకైక నది కావేరి
•ఈ నది నైఋతి మరియూ ఈశాన్య రెండు ఋతుపవనాలవలన నీటిని పొందును
•ఈ నదీ పరివాహక ప్రాంతంలో అత్యంత ప్రధానమైన జిల్లా-తంజావూరు తమిళనాడు
•కేరళ,తమిళనాడు ల మధ్య తీవ్ర వివాదమైన మల్లు పెరియార్ డ్యాం ఈ నదిపై కేరళ లో కలదు .
•తమిళనాడు లోని మైదనాలకు ప్రవహించే ముందు శివ సముద్రం జలపాతాన్ని ఏర్పరుస్తుంది..
పెన్నా నది :-
•దీనినే పినాకిని అంటారు .
•మొత్తం పొడవు . 600 కి.మీ.
•ఆంధ్రప్రదేశ్ లో మొత్తం పొడవు 595 కి.మీ
•ఈ నదిని రాయల సీమ జీవకళ అంటారు .
•పశ్చిమానికి ప్రవహించేనదులు :
నర్మద :
•పశ్చిమానికి ప్రవహిస్తున్న నదులలో పెద్ద నది .
•వింధ్య,సాత్పురా మధ్యగల పగులు లోయ గుండా ప్రవహిస్తుంది .
•మధ్య ప్రదేశ్ లోని అమరకంటక్ వద్ద జన్మిస్తుంది .
•మధ్యప్రదేశ్,మహారాష్ట్ర, గుజరాత్ లలో ప్రవహిస్తుంది .
•భారత దేశం లో ఎక్కువ ఆనకట్టలు ఈ నది పై నిర్మించారు -29
•నర్మదానది దక్కన్ పీఠభూమిని ఉత్తర భారతదేశం నుండి వేరు చేస్తుంది .
•దీనిని మార్బుల్ నది అంటారు .
తపతి
•పశ్చిమానికి ప్రవహించే రెండవ నది .
•మధ్య ప్రదేశ్ లో జన్మిస్తుంది .
•ఈ నది సాత్పురా అజంతా పర్వతాల మధ్య ప్రవహిస్తున్నది .
•దీని యొక్క ఉపనదులు - పూర్ణ, బేతుల్, పాట్కి, కాప్రా,
సబర్మతి
•రాజస్థాన్ లో జన్మిస్తుంది .
•దీని పొడవు 300 కి.మీ .
•అంతర్భూభాగ నదీ వ్యవస్థ
•కొన్ని నదులు సముద్రాలు చేరక మధ్యలో ఇసుక రేణువులలో ,ఉప్పునీటి సరస్సులలో కానీ అంతమవుతాయి.
•వీటినే అంతర భూభాగ నదులు అంటారు.
•భారత దేశంలో ఈ తరహా నదులు రాజస్థాన్ లో కలవు
K.L. రావు నదుల వర్గీకరణ
ప్రధాన నదులు
•20,000 చ.కి.మీ కంటే ఎక్కువ విస్తీర్ణం ఆయకట్టు కల నదులు .ఇది 14 నదులతో 85% ఆక్రమిస్తున్నది.సింధూ,బ్రహ్మపుత్ర,గంగ,కృష్ణా,గోదావరి మొదలగునవి
మధ్యతరహా నదులు
2,000 నుంచి 20,000 చ.కి.మీ ఆయకట్టు ప్రాంతం కల నదులను మధ్య తరహా నదులు అంటారు .
దేశంలో 44 నదులు 7% ఆక్రమిస్తున్నది .
చిన్నతరహా నదులు :-
•2,000 చ.కి.మీ. కంటే ఆయకట్టు విస్తీర్ణం గల నదులు .ఇటువంటివి మన దేశంలో సుమారు 196 గలవు.
సరస్సులు
•సరస్సులను అధ్యయనం చేయుటను లిమ్నాలజి అంటారు .
•జమ్మూ కాశ్మీర్ లో సరస్సులను టారెన్స్ అంటారు .
•సిటీ ఆఫ్ లేక్స్ - ఉదయ్ పూర్
•వేయి సరస్సుల దేశం - ఫిన్లాండు
నదులు మారు పేర్లు
| సబర్మతి | గిరికర్ణిక |
| తపతి | తాపినది |
| లూని | లవణ నది |
| సోన్ | సువర్ణ నది |
| నాగావళి | లాంగుళ్యా |
| పెన్నా | పినాకిని |
| దిండి | మీనాంబరం |
| బెట్వా నది | నేత్రావతి |
| కెన్ | కర్ణావతి |
| గండక్ | నారాయణి |
| మాచ్ ఖండ్ | మత్స్య కుండల |
| జీలం | వితస్త |
| మహానది | మహదాయినది |
| అయోధ్య | సరయూ నది |
| అలహాబాద్ | గంగా & యమున |
| ఆగ్రా | యమున |
| అహ్మదాబాద్ | సబర్మతి |
| బద్రీనాథ్ | అలకనంద |
| కటక్ | మహానది |
| కోట | చంబల్ |
| లక్నో | గోమతి |
| కలకత్తా | హుగ్లీ |
| లూధియాన | సట్లేజ్ |
| మధుర | యమున నది |
| నాసిక్ | గోదావరి |
| కర్నూల్ | తుంగభద్ర |
| ఢిల్లీ | యమునా నది |
| గౌహతి | బ్రహ్మపుత్ర |
| హైదరాబాద్ | మూసీ నది |
| జంషెడ్ పూర్ | సువర్ణ రేఖ |
| కాంపూర్ | గంగా నది |
| పాట్నా | గంగా నది |
| వారణాసి | గంగానది |
| శ్రీకాకుళం | లాంగుళ్యా నది |